LA VIDO DE SANT GÈNT
 La famiho de Sant Gènt. — Soun noum benesi. — Li vertu de sa jouvènço.

  Erian au tèms di Crousado. En l’an 1104, à Mountèu, galanto vilo dóu Coumtat-Veneissin, dins la famiho di Bournarèu, un nistoun subre-bèu, un angeloun paradisen espeliguè, adusènt em ’éu joio e benuranço.

  Bournarèu, lou paire de l’enfant, èro un bouié, un rusticaire dóu champ, e, subre-tout, un sant ome, un paire moudèle pèr s’amerita de Diéu, la gardo d’un tresor tau qu’aquéu que venié de ié manda.

  Berto o Imberto, èro lou noum de la maire de l’enfant. Significo, dins lou lengage de l’epoco, bello, graciouso; mai sa bèuta èro pulèu interiouro, uno bèuta mouralo. Èro capablo d’eleva sis enfant dins lou camin de la vertu.

  Dise pas que noste sant noun siguèsse un enfant estraourdinàri, nàni; la naturo e la gràci avien fa l’escoumesso quto di dos l’adournarié lou miés. D’aquéu tèms, bessai que forço lou sabon pas, èro panca l’usage de douna i nouvèu-na lou noum d’un sant lou jour que li batejavon; n’i’en dounavon un, lou pu souvènt, en raport emé sa fisiounoumìo, e es facile de coumprene coume vai que, tout d’un tèms, venguè à l’idèio i parènt de l’enfant de ié bouta lou noum de Gènt, que vòu dire bloundin, gracious, bèu coume un rai de soulèu.

  À l’ausi, tant dous à la bouco, dirias pas que n’a ges de parentage emé la póusso terrenalo e que dindo coume un noum paradisen?

  Dins li visto de la Prouvidènci, aquel enfant devié respondre i doun de gràci e de vertu que i’èron esta semoundu dins soun brès, escala li pus auts espigoun de la santeta, pèr fin de nous èstre un moudèle, un ideau perfèt, emai èstre la sauvo-gardo de la terro prouvençalo. En mai di doun fisi que i’èron esta desparti, Gènt avié un caratère d’or: amistous, prevenènt, dous coume se pòu pas mai; douta d’uno precoucita d’inteligènci raro. Un prouvèrbi prouvençau que dis: Lou pin fai pas de cade o segound la faturo la meissoun pòu s’aplica eisadamen au paire e à la maire de Gènt. Falié vèire coume l’enfantoun proufichavo li leiçoun de si parènt; n’en perdié pas un brigo. Quouro lou menavon à la glèiso pèr ausi la paraulo de Diéu, Gènt — coume uno flour di champ qu’entre-duerb soun calice pèr reçaupre lou degout d’eigagno que lou desassedara — durbié sa pichoto amo que s’espoumpissié d’aise à-n-aquelo mauno divino.

  En se levant, lou matin, la proumiero obro de Gènt èro d’óufri soun cor à Diéu pèr la preguiero e la meditacioun. Ajudavo, pièi, à soun paire, au champ, e tout lou sanclame dóu jour s’óupilavo à se rèndre utile lou mai que poudié. Lou vèspre, s’embarravo tout soulet dins sa chambrouno, e, souvènt, pregavo un tros de la niue sènso s’enchaure de soun paure cors, amaluga di fatigo de si lòngui jouncho de travai.

  En seguido de sa Proumiero Coumunioun que ressarrè encaro mai lou liam d’amour que lou ligavo à Diéu, Gènt, sèmpre que mai fervourous, em’éu fasié plus qu’un.
 *******

 La legèndo de Sant Rafèu. — Sant Gènt proujèto sa partènço.

  Quand Sant Gènt aguè si douge an, acoumencè d’èstre uno bono ajudo pèr soun paire; èro atravali, jamai las e sèmpre lèst à l’obro que ié coumandavon. Si parènt avien un pichot troupeloun de vaco e li menavo paisse dins li palun o sus li garrigo vesino. Aqui, aproufichavo, quouro si vaco s’achaumavon, pèr rambaia quàuqui cambarado, pastrihoun coume éu, e lis assabenta de si devé envers lou bon Diéu, envers sa Santo Maire; dóu bonur que s’atrobo dins l’acoumplimen d’aquéli devé, e, enfin de la recoumpènso que i’èro proumesso après aquesto vido.

  D’aquéu tèms, coume aro, la secaresso jitavo pèr fes la desoulacioun dins la campagno, e lis abitant de Mountèu avien l’us d’ana demanda la plueio à l’arcange Sant Rafèu, qu’a sa capello sus li garrigo.
En arribant, fasien li preguiero counvengudo, pièi, la pratico d’uno supersticioun que la simplesso de nòsti paire, soulo, fai escusa, devié faire ploùre. Veicito lou mejan qu’emplegavon: prenien lou bust de Sant Rafèu, e, zóu! dins l’aigo dóu Ricavèu, pichoto roubino que passo davans sa capello. Se cresien que lou Sant Arcange, estènt tout coulanta, devié bagna lis autre, amor que l’avien bagna éu.


  Sant Gènt, miés assabenta, estènt que Diéu l’ispiravo, vesié, dins aquelo ceremounié, uno soubro de religioun pagano. Adounc, Sant Gènt espliquè au pople de Mountèu que tóutis aquéli simagrèio n’èron pas necito e apoundeguè qu’èro meme manca de respèt à Sant Rafèu que de countunia de li faire.

  — Se voulès de plueio, ié diguè, fasès penitènci; se noun la fasès, plóura pas.

  Lou pople, acampa coume à l’acoustumado pèr bagna Sant Rafèu, aculiguè li paraulo dóu vertuous Mountelen pèr de sourrire trufarèu e acò i’empachè pas de persegre si sinjarié.

  Vesènt acò, Sant Gènt aganto lou retra dóu sant arcange e l’embrenigo en milo moussèu; aubouro pièi si bras vers lou cèu, coume subitamen ispira, tau lou proufèto Elìo, en disènt: Pople de Mountèu, plóura plus avans qu’agues fa penitènci![3] Li menaire d’aquéu roumavage mié-pagan, pèr se venja d’aquéu gasto-fèsto, lou faguèron bouta en presoun. Dous o tres jour après, pamens, l’embandiguèron. Sant Gènt, se vesènt libre, mau-coura de viéure au mitan d’uno chourmo de mescresènt, e mau vist de tout lou mounde, decidè de parti, à la gàrdi de Diéu!

  Aquéu jour, coume à l’acoustumado, s’enanè paisse si vaco, e li jóuini gènt, si cambarado de la vèio, l’acoumpagnèron, bèn liuen, à cop de caiau sus li garrigo. Aquelo vido, pèr éu, poudié plus dura; coumprenguè que l’ouro èro vengudo de segui l’ispiracioun que lou butavo liuen dóu mounde.

  Souvènti-fes, en gardant si vaco, avié amira li mountagno bluio que servon de brès au soulèu levant.

  À la niue toumbado, revenguè pèr enclaure si vaco, e, liogo de se coucha, agantè sa biasso, desfaguè li dos vaco siéuno, que soun paire i’avié douna, ié carguè dessus quàuquis óutis: un araire, un rastèu, uno plano, un voulame, e lou vaqui parti, l’aguïado à la man! En s’aliunchant de Mountèu, se revirè e plourè un moumen sus lou sort de sa vilo nadalo. Em’éu l’ange dóu bèn-èstre e de la prousperita despareissié, e, tres an de tèms, pa’n degout d’aigo devié toumba sus soun terraire secarous e crema pèr l’uscle dóu soulèu.
********

3. Sant Gènt s’envai dins la mountagno. — Lou Bausset. — Lou quartié de Sant Gènt. — Si proumiés abitant.

  Sant Gènt a jita lis iue sus Venasco, l’antico ciéuta galo-roumano. Mai, avans de bouta li pèd sus soun terraire, à la crousiero dóu camin, ounte bessai siguè ’scoutela Sant Leidié (o Deidié)[4], se duerb un valoun fresqueirous e verdejant que ié semblè dire: Passo d’eici, sarai lou recataire de ta vido. Sant Gènt, dirias, escouto aquelo voues misteriouso e s’enfounso dins la gorgo espetaclouso, au mitan de roucas escalabrous. Es aqui, dins aquel afrous desert que lou sant fugitiéu vai debana sa vido mai angelico qu’umano.

  En passant souto li muraio dóu vilage dóu Bausset, Gènt èro segur trop preissa pèr amira li liò e s’entreva dóu noum de soun segnour. De Càmbis-Veleroun nous dis que Jaufret, proumié dóu noum, èro evesque de Carpentras e segnour dóu Bausset en meme tèms. Reçaupè lou jouine sant dins si bos, sènso gaire s’entreva quau èro nimai d’ounte venié. Gènt voulié qu’uno causo: resta ’scoundu, óublida, e siguè bèn countènt dóu pau d’atencioun que fasien d’éu.

  Destousquè, au founs de la mountagno, à tres quart de lègo dóu Bausset, uno cabaneto rustico, uno espèci de groto cavado dins lou ro — soubro d’un vièi mounastié Cassianito — e i’istalè soun pichot trin. Ah! lou rode benesi qu’avié chausi aqui! Lou Creaire de la naturo avié rèn espargna pèr l’adourna de milo causo requisto que rèndon un site agradiéu e plasènt. Rode d’elevacioun e de pantai celestiau, mounte lis àuti pensado greiavon souleto dins lou silènci e lou reculimen. L’aire di mount, souple coume un velout, lis embandis aperamount jusqu’à la capo bluio pèr li faire, pièi, davala ’n benedicioun coume uno
eigagno dóu cèu.


  Aquéu valoun riserèu èro apela, pèr li païsan, lou Grand Bos. À bèn liuen, i’avié pas soun parié pèr la groussour de sis aubre e la founsour de si coumbo e de si vabras.

  Pièi, Gènt dreissè dins li soubro d’un vièi mounastié à mita abóusouna pèr li siècle, un autar, emé quàuqui lauso chausido dins li rouino; ié plantè dessus la crous dóu divin Mèstre, e l’embeliguè de l’image venera de la Vierge Marìo. Un pau d’erbo seco qu’estendeguè aqui toucant, ié serviguè de lié, e lou vaqui mai urous qu’un rèi, au mitan de la bello naturo.

  Gènt ourdounè sa journado pèr fin que tóuti si moumen siguèsson bèn emplega. Lou matin, tre que l’aubo pounchejavo, Gènt óufrissié soun cor à Diéu. Faturavo, pièi lou pichot tenemen qu’avié chausi, e lou semenavo coume un vertadié meinagié. Si dos vaco i’èron uno ajudo preciouso e si coumpagno de travai. Quouro lou vèspre arribavo se boutavo mai en preguiero.
 La legèndo dóu  loup.

  Adounc la coumbo ounte vivié Sant Gènt èro abouscassido e mai-que-mai pintouresco. Si bos èron espés tant e tant que lou rat-gréule poudié bèn faire sèt lègo en sautant de branco en branco. Lis animau sóuvage, loup e reinard ié trevavon, mai coume dins lou Paradis terrenau, respetavon l’innoucènci e se sarien bèn garda de ié faire lou mendre mau. Vesien, dins l’ome, coume un mirau que retrais lou Diéu soubeiran Creaire, de quau tenien la vido, éli tambèn.

  Vaqui, pamens, qu’un jour ounte Gènt èro apensamenti dins la preguiero, un loup arribo feroun, lando sus uno di dos vaco que peissien aqui proche, e se bouto à la devouri. Au bram de la pauro vaqueto, Gènt courreguè, mai arribè trop tard pèr la secouri, car venié just de faire si darrié badai.

  Atrouvè lou loup, la gulo ensaunousido e l’iue lusènt coume un carboun de fiò, que lou regardavo veni sènso s’esmòure. Fasié pòu de vèire aquelo laido bèsti, mai nos Sant s’esfraiè pas, levè subran lis iue vers lou cèu coume pèr adoura la santo voulouta de Diéu, pièi coumandè au loup de veni davans éu, à si pèd, ié demanda perdoun. Tout-d’un tèms, lou loup óubeïguè; Gènt ié meteguè lou cabèstre au còu; coume un agnèu se leissè encoulassa, e, miechouro après, l’atalavo à coustat de soun autro vaco pèr lou faire laboura.

  Qu’acò vous estoune pas!

  Vesèn Sant Veran, à Vau-Cluso, estaca lou coulobre, e deliéura soun païs nadau d’un moustre esfraious, mita bèsti, mita peissoun, que tau un flèu, arrouino tout lou valoun de la Sorgo; vesèn Santo Marto, à Tarascoun, qu’emé quàuqui degout d’aigo-signado que i’espousco au noum de Diéu, mestrejo la Tarasco furiouso...

  Aquéli fa soun dounc pas rar dins la vido di Sant; mai, ço que se vèi mens souvènt, es que n’agon fa si serviciau fidèu, coume Sant Gènt faguè dóu loup.

  En esprouvant Sant Gènt, Diéu lou glourifico, e nous douno, en meme tèms, un bèl eisèmple: la doucileta de Gènt, que se plego voulountous sout la man de Diéu que lou castigo, e la resignacioun emé laqualo vèi la perdo de la mita de soun bèn. Rèn qu’em’uno vaco, ié sara plus poussible de laboura soun champ, e vèi, ansin, s’esvali soun pichot bèn-èstre materiau. Coume Jo dis: Moun Diéu, me l’avias dounado, moun Diéu, me l’avès garado; que vosto voulounta siegue facho e voste sant noum benesi!

  Ah! se fasian coume noste Sant Gènt, nàutri, Prouvençau, travaiaire dóu champ, labouraire coume éu, quouro nous arribo un auvàri, liogo de crida contro la Prouvidènci e de blasfema Diéu!

  En labourant e semenant emé de blasfème, déurian acampa li recordo souto lou vèn de l’iro dóu cèu, e sarié justiço, sèmblo? Eh bèn, noun, lou bras de Diéu es retengu nòu fes sus dès, e gràci à quau? O pople de Prouvènço? Gràci à noste Sant Gènt, que pourren jamai trop ama e trop benesi.

 Berto vai à la recerco de soun fiéu. — La font dóu miracle.

  Batié soun plen, la secaresso predicho pèr lou sant fugitiéu, e, pèr pau que restèsson de durbi lis iue, li gènt, n’èro fa de Mountèu: la rouino l’empourtavo pèr toujour.

  Dins lou murmur publi, se disié que li flèu que desoulavon lou païs èron la punicioun ameritado d’agué fa fuge de soun oustau lou pichot Gènt, lou fiéu de Bournarèu, à forço de ié faire de meichantige[6].

  Aquelo idèio uno fes bèn fissado e arrestado, tóuti toumbèron d’acord pèr ié demanda perdoun, bèn soumés que sarien à-n-escouta e à segre li counsèu que, pèr tèms, i’avié douna.

  Mai Gènt avié despareigu. Ounte ana? Res lou sabié e res lou poudié dire.

  Sa maire l’avié proun cerca e fa cerca, mai ounte l’ana prene? Tout èro esta van o tèms perdu. L’ouro marcado pèr la Prouvidènci n’avié panca pica au cadran dóu Tèms.

  En vesènt lou mouvemen que se debanavon dins Mountèu, raport i recerco facho pèr atrouva lou pichot Gènt, li Conse deliberèron de manda dous d’entre éli pèr ajuda Berto, sa maire, dins si courso à travès mount e plano pèr retrouva soun fiéu.

  D’après la tradicioun, Berto, en partènt, anè à Carpentras, prega Nosto-Damo de Santa.

  Si plang e si plour de maire deguèron esmòure la Santo-Vierge, car Berto sourtiguè de la capello lou cor plen d’esperanço e trasfigurado. Mau-grat elo, sentiguè quaucarèn que l’atiravo misteriousamen dins li grand bos que s’estalouiron aperamount davans sa visto, dóu coustat de Venasco.

  Travèsso la vilo, passo davans Sant Sifrèn, ié fai un bout de preguiero, e la vaqui partido coume un fouletoun; lou làngui ié douno d’alo, e dins rèn de tèms arribo sout lou Bausset: N’es pas dins si tourrihoun, se dis, qu’atrouvarai moun fiéu! E filo pu liuen. Pau à pau, s’alando dins li roucas dis Esclavau, touto tremoulanto, à la pensado que soun fiéu aurié pouscu veni se recata aqui, dins aquéli liò sóuvage. Se noun èro l’espèr de lou revèire, la douço pensado de lou sarra dins si bras que la soustèn, toumbarié, la paureto, de lassige e de pòu, en se vesènt dins aquéu desert esfraious.

  Sa counfianço en Diéu es grando, e countùnio, mau-grat tout, soun escourregudo. Sa voues, de tèms en tèms, clantis e resouno dins la coumbo: Gènt, moun enfant, ounte siés?

  Si forço s’anequelisson à chasque pas e sènt bèn que ié sara pas poussible d’ana plus liuen, se Diéu noun vèn à soun ajudo.

  Urousamen, pèr elo, que ié vèn. À-n-un countour dóu bos, de-que vèi?... Soun fiéu, soun fiéu ama es davans elo, en trin de laboura e coundusènt soun galant atalage dóu loup e de la vaco.

  — O moun fiéu!

  — O ma maire!

  E Sant Gènt quitant li maneto de soun araire, vai se jita dins si bras. Quente moumen de joio e de bonur.

  Lou rode ounte Sant Gènt embrassè sa maire es marca sus lou camin, pèr un ouratòri; quàuqui roure l’oumbrejon, e, se soun pas li meme que siguèron lis urous testimòni dóu rescontre, es, dóu mens, e seguramen, si sagatun.

  Berto se jito, alor, i pèd de soun fiéu e lou suplico de tourna à Mountèu, de pas abandouna soun miserable païs, qu’es revengu, l’asseguro, à de meiour sentimen. Ié dis que la voulounta de Diéu es manifèsto e claro, e que la Santo-Vierge l’a counducho vers éu e l’a favourisado dins soun viage à travès li mountagno.

  Davans tàli suplicacioun, de que dèu faire Sant Gènt?

  — Vous n’en prègue, ma maire, ié vèn ansin, leissas-me soulet uno passado. Ai besoun, avans de vous rèn dire, de counèisse, aqui subre, la santo voulounta de Diéu.

  Acò disènt, s’aliunchè d’elo, s’enfounsè dins l’espessour dóu bos e despareiguè à sis iue.

  Sa maire e li conse, aplanta, istèron aqui, un moumenet. Li minuto ié pareissien de siècle, dins l’espèr qu’èron e l’ànci de saupre ço que Gènt anavo decida. Despacienta de lou pas vèire tourna, s’acaminèron dóu coustat que l’avien vist passa e rèn de tèms après l’aguèron.

  — Alor, moun fiéu? ié venguè Berto, la voues entre-coupado de senglut...

  — Eh bèn, ma maire, vous seguirai! assoulas-vous; car talo es la voulounta de Diéu. Siéu tout lèst.

  Berto, pretoucado jusqu’au founs de l’amo, lou gramaciè dins embrassado arderouso, en soun noum d’abord, e pièi au noum de tout lou pople de Mountèu qu’apelavo soun retour à grand crid.

  Mai, veici que la fatigo dóu camin e l’emoucioun dóu revèire avien aclapa la pauro maire. Uno set terriblo la devourissié; e, dins lou desert, ges d’aigo, aqui proche, pas lou mendre pichot sourgènt pèr se desasseda. Demando, alor, à soun fiéu, un degout d’aigo pèr l’abauca.

  — Ai! las, faudra ana bèn liuen, ié dis aqueste, pèr n’atrouva. Eici, n’en sian pèr lou mens à miejo-lègo. Coume sian pèr faire?

  Li Sant atrovon toujour un biais. Diéu pòu-ti ié refusa quicon? Divinamen ispira, lèvo lis iue au cèu, lou cor plen d’aquelo fe tant pouderouso, pièi, toco lou roucas emé si dous det, e, subran, dos font, l’uno d’aigo, l’autro de vin, sourgènton sout sa man.

  Pleno d’amiracioun, Berto e si coumpagnoun s’amourron à l’aigo dóu miracle, e, après s’èstre desasseda, tóuti rendeguèron gràci à Diéu d’un tau benfa. La maire de Gènt diguè alor: Moun fiéu, leissés pas gasta inutilamen lou bèn dóu cèu; agoutas la font dóu vin, que sarié uno font de malur, mai leissas aquelo de l’aigo pèr lou soulas di malurous. Ço que faguè.

 

 Dins lis archiéu de la coumuno de Mountèu, se legis Bournarel e noun Bournareau.

 La capello de Sant-Rafèu eisisto encaro à l’ouro d’uei, davans lou mas que porto soun noum. Es la prouprieta de M. Barcillon, de Carpentras.

 Panegiri de Sant Gènt, presica davans Mounsegne Ange-Vigne, Archevesque d’Avignoun, lou 16 de mai 1886, dins la glèiso de Mountèu, pèr M. lou canounge Grimaud, curat de Sorgo.

 Sant Leidié (o Deidié), evesque de Venasco. Sus sa toumbo se bastiguè’no capello, vengudo pu tard la gèiso parrouquialo dóu vilage que porto soun noum: Sant-Leidié (Sant-Deidié).

 Lou paure lié, qu’avié Sant Gènt! un roucas pulèu fa pèr engruna lis os que pèr repausa lou cors. Aquéu lié, tau que la tradicioun nous lou mostro, es cava en formo de crous dins un ro destaca. S’atrovo sus lou bord dóu camin que mounto à la capello de Sant Gènt, à-n-un kiloumètre enviroun dóu Bausset, à man gaucho. Quatre ciprès l’encadron. Qunto leiçoun pèr nautre qu’aman tant d’èstre coucha sus lou souple e lou moulet.

 Malurous, alor, ti fraire,

  En recouneissènt si tort,

  Vènon suplica ta maire

  De t’adurre viéu o mort 

 À la voues de Nosto-Damo,

   Elo cour vers lou Bausset

   E t’atrovo, e te reclamo;

   Mai la pauro mor de set

 (Abat C. Payan)